Το Παράδοξο της Επιλογής: γιατί όσο περισσότερες επιλογές έχουμε, τόσο δυσκολευόμαστε;
Ζούμε σε μια εποχή αφθονίας. Από τα ράφια του σούπερ μάρκετ μέχρι τις online πλατφόρμες, βρισκόμαστε μπροστά σε έναν καταιγισμό εναλλακτικών. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ένα σούπερ μάρκετ προσφέρει κατά μέσο όρο περισσότερα από 30.000 διαφορετικά προϊόντα· σε μια πλατφόρμα streaming μπορείς να βρεις χιλιάδες ταινίες και σειρές. Θα περίμενε κανείς ότι όσο περισσότερες επιλογές έχουμε, τόσο πιο ευτυχισμένοι και ικανοποιημένοι θα είμαστε. Ωστόσο, η ψυχολογική έρευνα δείχνει ακριβώς το αντίθετο. Αυτό είναι το λεγόμενο Paradox of Choice ή «παράδοξο της επιλογής», όρος που καθιερώθηκε από τον ψυχολόγο Barry Schwartz (2004).
Γιατί περισσότερες επιλογές οδηγούν σε λιγότερη ικανοποίηση;
1. Υπερφόρτωση πληροφορίας
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει περιορισμένη γνωστική ικανότητα. Όταν βρισκόμαστε μπροστά σε πάρα πολλές επιλογές, δυσκολευόμαστε να τις συγκρίνουμε και να λάβουμε απόφαση. Η διαδικασία γίνεται κουραστική και συχνά οδηγεί σε γνωστική κόπωση (Chernev et al., 2015).
2. Φόβος λανθασμένης επιλογής
Όσο περισσότερες επιλογές έχουμε, τόσο πιο έντονος γίνεται ο φόβος ότι θα κάνουμε το «λάθος» βήμα. Αυτό οδηγεί σε ανασφάλεια και άγχος (Schwartz, 2004).
3. Μεταμέλεια (Regret) και κοινωνικές συγκρίσεις
Ακόμα κι αν πάρουμε μια καλή απόφαση, συχνά νιώθουμε αμφιβολία: «Μήπως η άλλη επιλογή ήταν καλύτερη;». Αυτή η μεταμέλεια μειώνει την ικανοποίηση από την απόφασή μας. Επιπλέον, οι κοινωνικές συγκρίσεις (τι διάλεξαν οι άλλοι) ενισχύουν το αίσθημα ανεπάρκειας (Schwartz, 2004).
4. Αναβολή αποφάσεων
Η αφθονία επιλογών συχνά οδηγεί σε παράλυση: μπροστά στο άγχος της απόφασης, προτιμούμε να μην αποφασίσουμε καθόλου. Αυτό σχετίζεται με το φαινόμενο της «decision paralysis» (Iyengar & Lepper, 2000).
Το πείραμα της μαρμελάδας
Ένα από τα πιο γνωστά πειράματα για το παράδοξο της επιλογής πραγματοποιήθηκε από τις Iyengar & Lepper (2000). Σε ένα σούπερ μάρκετ, έστησαν δύο πάγκους με γεύσεις μαρμελάδας: ο ένας είχε 24 επιλογές, ενώ ο άλλος μόλις 6. Ο πάγκος με τις 24 γεύσεις προσέλκυσε περισσότερους πελάτες, αλλά όταν ήρθε η ώρα της αγοράς, οι πελάτες του πάγκου με τις 6 επιλογές ήταν δέκα φορές πιο πιθανό να αγοράσουν.
Το συμπέρασμα; Η πληθώρα φαινόταν πιο ελκυστική στην αρχή, αλλά τελικά μπέρδεψε τους καταναλωτές τόσο, που δυσκολεύτηκαν να καταλήξουν σε αγορά.
Πώς μπορούμε να το διαχειριστούμε;
Η ψυχολογία προτείνει μερικές πρακτικές στρατηγικές:
- Περιορισμός επιλογών: Αντί να εξετάζουμε όλες τις εναλλακτικές, θέτουμε 2–3 βασικά κριτήρια και απορρίπτουμε τις υπόλοιπες (Schwartz, 2004).
- Η νοοτροπία του “αρκετά καλού” (satisficing): Ο Herbert Simon (1956) εισήγαγε τον όρο satisficing, δηλαδή να αναζητούμε μια επιλογή που είναι αρκετά καλή αντί για την τέλεια. Αυτό μειώνει το άγχος και αυξάνει την ικανοποίηση.
- Απλοποίηση ρουτίνας: Στις μικρές αποφάσεις (π.χ. τι θα φορέσουμε ή τι θα φάμε) μπορούμε να περιορίσουμε τις επιλογές για να εξοικονομήσουμε ενέργεια για σημαντικότερα ζητήματα.
- Mindfulness και αποδοχή: Η εξάσκηση στην ενσυνειδητότητα μας βοηθά να μείνουμε στο παρόν και να απολαύσουμε την επιλογή μας χωρίς να σκεφτόμαστε τι χάσαμε (Brown & Ryan, 2003).
Το παράδοξο της επιλογής μας υπενθυμίζει ότι η ελευθερία δεν μετριέται στον αριθμό των διαθέσιμων επιλογών, αλλά στην ικανότητά μας να παίρνουμε αποφάσεις με σαφήνεια και χωρίς υπερβολική πίεση. Σε πολλές περιπτώσεις, «λιγότερο» μπορεί πράγματι να σημαίνει «περισσότερο».
Κωτίδου Νεφέλη Ψυχολόγος MSc | Ενήλικες – Συναισθηματική Ρύθμιση – Αυτογνωσία
📚 Βιβλιογραφία
- Brown, K. W., & Ryan, R. M. (2003). The benefits of being present: Mindfulness and its role in psychological well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 84(4), 822–848.
- Chernev, A., Böckenholt, U., & Goodman, J. (2015). Choice overload: A conceptual review and meta-analysis. Journal of Consumer Psychology, 25(2), 333–358.
- Iyengar, S. S., & Lepper, M. R. (2000). When choice is demotivating: Can one desire too much of a good thing? Journal of Personality and Social Psychology, 79(6), 995–1006.
- Schwartz, B. (2004). The Paradox of Choice: Why More Is Less. New York: Harper Perennial.
- Simon, H. A. (1956). Rational choice and the structure of the environment. Psychological Review, 63(2), 129–138.